Tâm hồn Việt trong thơ Haiku

          Ai đó đã nói : “ Thơ là Người ! ” . Vâng . Đọc một bài thơ , ta có thể thấy được ý tưởng , cách nhìn , góc nhìn và cái đích mà tác giả muốn ta hướng tới . Đọc một tập thơ , rồi nhiều tập , ta có thể vẽ được chân dung tác giả với khá đầy đủ nỗi niềm , tính cách , phương pháp nhìn nhận xã hội và tự nhiên cùng toàn cảnh bức tranh nền mà người đó đang đứng thở hít . Điều đó chẳng cần mất nhiều công sức tìm tòi căn nguyên . Thơ cũng như bất kỳ loại hình nghệ thuật nào đều là sản phẩm phản hồi của những yếu tố xã hội cũng như tự nhiên dội vào người sáng tác , qua nhào nặn rồi bật trở lại thành những hình thù khác nhau cho đời thưởng lãm .

          Hãy đọc lại những bài thơ Haiku Nhật cổ phong này :

Mùi hoa mai ơi

Con đường mùi mọc

Bỗng nhiên mặt trời

                      Basho

Bước lang thang

Đưa tay mà hái

Cỏ mùa xuân hoang

                    Sono-jo

Cỏ vô dụng

Vẫn mê mải lan tràn

Và mặt trời cũng lan tràn

                                  Issa

Treo trăng lên cành thông

Rồi tôi lấy trăng xuống

Mà ngắm trăng tuyệt trần 

                           Hokushi   

Ngồi trên thuyền trôi

Và vầng trăng khuyết

Tựa vào lòng tôi

                           Taigi 

Ta có thấy dáng hình những cây đại thụ trong buổi bình minh của thơ Haiku Nhật trên đất Phù Tang  đi đứng , nhìn ngắm rồi thổ lộ suy tư ? Có nghe tiếng “ nhàn” của Trang – Lão , tiếng “ Xả” của Mâu ni ? Có thấy phép mầu “ hòa” tâm hồn quyện cùng thiên nhiên xứ Mặt trời mọc ? Thật diệu kỳ khi được những phiến khúc Haiku khiến ta bước ra khỏi ta mà gột rửa những “ tham” , “sân” , “ xi” để trong suốt như pha lê .

          Và đây nữa , hãy nghe tiếng thơ Haiku cất lên từ tâm hồn người Đức :

Giữa mùa thu

Mưa dầm cả tuần

Lá úa tả tơi

Tản bộ trên biển

Lạnh tanh đêm đông

Vọng  tiếng ngỗng trời

Tuyết che hòn đá

Không khí  trắng xóa

Vũng rêu hàng xóm 

Xoang xoảng băng lạnh

Con cánh cam ngắc ngoải

Chỏng vó lên trời

Ngó ra trời

Gió vù vù

Lá say bay liệng

                  (  Nguyễn Văn Hoa dịch từ nguyên văn tiếng Đức )

Cũng nhờ thiên nhiên gửi gắm nỗi niềm nhưng ồn ã hơn . Băng xoang xoảng , gió vù vù sao mà giống tiếng máy reo , xe chạy làm vậy ! Cảnh vật dường như cũng vần chuyển không mấy yên ả . Lá đã úa còn tả tơi hoặc bay liệng vô lối trong cơn say ; không khí lại trắng xóa và con cánh cam cũng không ở thế tự nhiên mà chổng vó lên trời ! Có được chút tĩnh lặng  của tiếng ngỗng trời , vũng rêu cũng bị chìm lủm vào giữa vắng lạnh ghê người !

          Còn đây , vài áng Haiku Việt ngẫu nhiên :

Cánh mỏng

Lưng trời

Mắt xa khơi

         

Hương sen bện khói

Một tách trà

Một tiếng khà

Cắt ngắn móng tay

ước đời

dài mãi

Nắng quái

chiều hoang

cháy tán bàng

Bàn tay ân cần

bờ môi hé mở

mùa xuân thì thầm

                                          ( Nội san Haiku – Việt Hà nội )

Có phải chỉ dăm đoản khúc này cũng cho ta cái bóng dáng thư thái đứng nhìn trời , nhìn đời một cách tự tin để suy tưởng thành triết luận đa chiều ! Chẳng có từ “ Việt nam” nào , chỉ có trời cao, khơi lộng , tách trà , tán bàng với những chiều hoang , thì thầm xuân mà tự nó vẽ thành hồn cốt Việt .

          Thơ Haiku bước ra từ Nhật bản đã và đang làm cuộc viễn hành khắp thế giới . Cây xanh này mọc ở đâu là rễ bén đất lạ chắt lọc những tinh hoa vi lượng tạo ra cho hoa trái  hương vị đặc trưng của vùng miền nơi nó đang xum xuê . Nhưng nếu chỉ có vậy , vì vậy , e rằng sự di biến thiên nhiên ấy ít có khả năng tạo nên sự đổi thay ngoạn mục . Mỗi người trồng vun còn cần cắt tỉa cho cây , gia giảm lượng vi chất để có được hình hài phù hợp ý mình . Ý tưởng này chắc hẳn chẳng chỉ của riêng ai và cũng không phải chỉ công sức , trí lự của riêng ai làm nổi . Cái tên gọi “ Haiku – Việt” mà những người làm thơ khắp nước  tự nhiên cùng tìm đến có lẽ không phải là sự tao ngộ ngẫu nhiên mà dường như nằm trong quy luật vậy !

          Những Hajin Việt mỗi khi thao bút đều mang một nỗi niềm chung đưa tâm hồn Việt vào thơ Haiku . Vâng , đó là điều rất khó , rất tế nhị nhưng nhất thiết phải tiệm cận  rồi đạt tới . Hẳn không ai nghĩ rằng chỉ cần dùng ngôn ngữ Việt để đưa thiên nhiên với những địa danh , màu sắc , âm hưởng của đất trời Việt và nét đẹp của tiếng Việt vào thơ Haiku là đã làm nên hồn Việt . Những yếu tố đó rất cần song chỉ tạo nên hình dáng ; đôi khi nó xuất hiện mà không cần đến ý thức . Hồn Việt phải hàm trong phạm trù lớn hơn , sâu hơn bao gồm nếp suy tư , cách lý giải tâm trạng để chung đúc nên những triết lý , bài học của người Việt , cho người Việt xưa , nay và mai sau ! Thường khi đọc thơ Haiku – Việt ta thấy chất “ nhàn” giảm đi ít nhiều cũng bởi lẽ người Việt đương đại đang phải đối mặt ngày càng nhiều với những tác động xã hội và thiên nhiên không mấy dễ chịu . Tiện đây xin được lệch dòng đôi điều .  Có người cho rằng  thơ Haiku đối với Nhật bản có nhiều nét tương đồng  thơ Lục bát đối với Việt nam . Không hiểu cách nhìn ấy đúng bao nhiêu song cũng tạo nên một dòng nghĩ . Chẳng thế mà haijin lão thành Đinh Nhật Hạnh đã dày công chuyển thể nhiều bài thơ Haiku của bạn Vũ Tam Huề thành thơ lục bát rất bay dưới tiêu đề “ Tinh thần lục bát ngát khúc Haiku” :

Hương bưởi đâu đây

Thơm lây ngọn cỏ

Tương tư tóc dài

Thoáng làn hương bưởi thực hư

Thơm lây ngọn cỏ tương tư tóc dài

Trăng tàn

Bóng xế

Ta về cõi riêng

Canh tàn bóng xế trăng nghiêng

Xô chăn , lệch gooiis cõi riêng ta về

Bến đợi

Con đò in bóng

Mặc dòng nước trôi

Lạnh lùng bến đợi chiều đông

Đò xưa in bóng mặc dòng nước trôi

…. ….

Thiết nghĩ thơ lục bát ( và cả ca dao ) đã quá gắn bó với người Việt . Tâm hồn Việt gửi gắm quá sâu đậm trong thể loại này nên nghĩ đến nó ta liên tưởng ngay đến “ Hồn Việt” và nẩy sinh ý tưởng “ Đưa hồn lục bát đến với Haiku ” !

           Xin đừng lẫn lộn việc đưa tâm hồn Việt vào thơ Haiku với việc Việt hóa thể loại thơ này . Nếu ta bỏ đi những đặc trưng cơ bản của một thể loại thơ , lúc đó sẽ không còn là nó nữa ! Sao có thể hình dung một cặp lục bát gồm hai câu bốn từ và mười từ lại không có vần điệu ? Thiển nghĩ muốn làm thơ Haiku hay nên đọc nhiều thơ thể loại này của chính người Nhật xưa và nay , thẩm thâu cái hồn Nhật trong đó mà tìm cách tế nhị đưa hồn Việt vào câu thơ mình . Hãy cùng nhau tìm tòi thể hiện mong đến một ngày thơ Haiku trụ vững trong đời sống thơ người Việt .