Một trong những yếu tố cơ bản nhất của thơ
Haiku mà cho đến nay các haijin còn lấn cấn khi cầm bút là trong phiến khúc thơ
phải có ba thành phần . Đó là gì ?
Có người cho rằng đó là ba dòng ! Nhìn bề ngoài dường như điều này đúng
vì người ta hay viết một bài thơ dưới dạng thức ba dòng thật :
Về thôi
Bờ sông hút gió
Chân trời hút mây ( Nguyễn Thị Đậm )
Xin thưa , ngay cả người Nhật , ngoài cách viết
này họ cũng còn hay viết trên một dòng , dùng hai dấu nào đó để phân cách , thậm
chí viết liền nhau . Chẳng hạn :
古池や蛙飛込む水の音 ( Basho )
( Ao xưa / con ếch nhẩy vào / tiếng nước
xao )
Trong thơ Việt , có loại thơ ba dòng rất hay , nhiều người
ưa thích . Nó cũng ngắn dưới mười bẩy âm tiết nhưng không phải là thơ Haiku :
Ta mong một lần
Được đụng vào sợi
Nơ ron của em . ( Phạm Công Hội )
Có những bài thơ ba
dòng lại viết dưới dạng lục bát truyền thống :
Được em , anh sợ mất mình
Mất em , anh được là anh giữa
đời
Dùng dằng đứng giữa chơi vơi
( Lý Viễn Giao )
Lại có người
bảo đó là ba câu ! Nếu là ba câu , mỗi câu phải đủ thành phần cơ bản trong kiến
trúc câu . Nhưng bài thơ sau đây làm gì có ba câu :
Dòng đời – Dòng Sông
Đục trong
Đôi bờ (
Phùng Gia Viên )
Có
những khúc Haiku mà ba thành phần đúng là ba câu thật :
Cá xuống nước
Mây về trời
Ta thả ta vào
chân không ( Thiện Niệm )
nhưng
đó chỉ là sự ngẫu nhiên không hề bắt buộc .
Vậy ba thành phần trong cấu trúc của
một phiến khúc thơ Haiku là gì ? Điều này đã được đề cập không dưới một lần .
Đó là ba ngắt ý ! Ba ngắt ý độc lập nhưng giao thoa với nhau tạo nên một hình
tượng hoàn chỉnh có sức hút , sức gợi . Hình tượng ấy dẫn người đọc tư duy đa
chiều , bằng trải nghiệm riêng , sống dậy những nỗi niềm , tâm trạng … Ba ngắt
ý này dẫu có viết liền nhau cũng không mất đi tính độc lập , không thành một
câu và khi viết tách ra cũng không phải là ba dòng một cách hình thức .
Xin trở lại một chút với bài thơ của Lý
Viễn Giao :
Trăng lạnh
Nghĩa trang
Đồng đội xếp hàng
.
Bài
này có mấy ngắt ý ? Ông chủ tịch WHA Ban'ya
Natsuishi cho rằng “ …thực ra chỉ là hai dòng …” . Có thể do dịch thuật ( Dùng
từ “dòng” và chỉ ra là “hai” ) đã dẫn tới cách hiểu ấy . Ở đây “Trăng lạnh” là
một ngắt ý , một hình ảnh , nó chỉ ra không gian rộng lớn tầm vũ trụ . “Nghĩa trang” là ngắt ý, hình ảnh
thứ hai , nó nói đến không gian nhỏ hơn trên mặt đất . Còn “Đồng đội xếp hàng”
là không gian , hình ảnh nhỏ hơn nữa tồn tại trong nghĩa trang , đó chính
là ngắt ý thứ ba . Nếu hiểu như thế này “Trăng lạnh trên nghĩa trang” thì quả
thật đó mới chỉ là một ngắt ý nói về trăng thôi và bài thơ trở nên
có hai ngắt ý !
Đôi
điều xin bàn luận để khảng định cách gọi ba thành phần trong một khúc Haiku cho
chính xác , đúng với chức năng mà nó phải gánh vác .