Thơ Haiku - Ba gì ?

          Một trong những yếu tố cơ bản nhất của thơ Haiku mà cho đến nay các haijin còn lấn cấn khi cầm bút là trong phiến khúc thơ phải có ba thành phần . Đó là gì ?

          Có người cho rằng đó là ba dòng ! Nhìn bề ngoài dường như điều này đúng vì người ta hay viết một bài thơ dưới dạng thức ba dòng thật :

                              Về thôi

                              Bờ sông hút gió

                              Chân trời hút mây                         ( Nguyễn Thị Đậm )

Xin thưa , ngay cả người Nhật , ngoài cách viết này họ cũng còn hay viết trên một dòng , dùng hai dấu nào đó để phân cách , thậm chí viết liền nhau . Chẳng hạn :

                              古池や蛙飛込む水の音              ( Basho )

           ( Ao xưa / con ếch nhẩy vào / tiếng nước xao ) 

Trong thơ Việt , có loại thơ ba dòng rất hay , nhiều người ưa thích . Nó cũng ngắn dưới mười bẩy âm tiết nhưng không phải là thơ Haiku :

                              Ta mong một lần

                              Được đụng vào sợi

                              Nơ ron của em .                             ( Phạm Công Hội )

 Có những bài thơ ba dòng lại viết dưới dạng lục bát truyền thống :

                              Được em , anh sợ mất mình

                              Mất em , anh được là anh giữa đời

                              Dùng dằng đứng giữa chơi vơi       ( Lý Viễn Giao )

          Lại có người bảo đó là ba câu ! Nếu là ba câu , mỗi câu phải đủ thành phần cơ bản trong kiến trúc câu . Nhưng bài thơ sau đây làm gì có ba câu :

                              Dòng đời – Dòng Sông

                              Đục trong

                              Đôi bờ                                             ( Phùng Gia Viên )

Có những khúc Haiku mà ba thành phần đúng là ba câu thật :

                              Cá xuống nước

                              Mây về trời

                              Ta thả ta vào chân không                ( Thiện Niệm )

nhưng đó chỉ là sự ngẫu nhiên không hề bắt buộc .

          Vậy ba thành phần trong cấu trúc của một phiến khúc thơ Haiku là gì ? Điều này đã được đề cập không dưới một lần . Đó là ba ngắt ý ! Ba ngắt ý độc lập nhưng giao thoa với nhau tạo nên một hình tượng hoàn chỉnh có sức hút , sức gợi . Hình tượng ấy dẫn người đọc tư duy đa chiều , bằng trải nghiệm riêng , sống dậy những nỗi niềm , tâm trạng … Ba ngắt ý này dẫu có viết liền nhau cũng không mất đi tính độc lập , không thành một câu và khi viết tách ra cũng không phải là ba dòng một cách hình thức .

          Xin trở lại một chút với bài thơ của Lý Viễn Giao :

                              Trăng lạnh

                              Nghĩa trang

                              Đồng đội xếp hàng .

Bài này có mấy ngắt ý ? Ông chủ tịch WHA Ban'ya Natsuishi cho rằng “ …thực ra chỉ là hai dòng …” . Có thể do dịch thuật ( Dùng từ “dòng” và chỉ ra là “hai” ) đã dẫn tới cách hiểu ấy . Ở đây “Trăng lạnh” là một ngắt ý , một hình ảnh , nó chỉ ra không gian rộng lớn  tầm vũ trụ . “Nghĩa trang” là ngắt ý, hình ảnh thứ hai , nó nói đến không gian nhỏ hơn trên mặt đất . Còn “Đồng đội xếp hàng” là không gian , hình ảnh nhỏ hơn nữa tồn tại trong nghĩa trang , đó chính là ngắt ý thứ ba . Nếu hiểu như thế này “Trăng lạnh trên nghĩa trang” thì quả thật đó mới chỉ là một ngắt ý nói về trăng thôi và bài thơ trở nên có hai ngắt ý !

          Đôi điều xin bàn luận để khảng định cách gọi ba thành phần trong một khúc Haiku cho chính xác , đúng với chức năng mà nó phải gánh vác .